Dự thảo Luật Thương mại điện tử: Trách nhiệm bảo vệ người tiêu dùng không còn là khuyến nghị
Cơ chế bồi thường trước khi xử lý tranh chấp và quyền rút lỗi giao dịch trong hệ thống tự động - đó là 2 trong số các cơ chế mới được đề xuất đưa vào trong dự thảo Luật Thương mại điện tử (TMĐT), đang được Bộ Công Thương lấy ý kiến rộng rãi.
Trách nhiệm bảo vệ người tiêu dùng trở thành nghĩa vụ pháp lý
Trong TMĐT, trách nhiệm bảo vệ người tiêu dùng không còn chỉ là khuyến nghị, mà đang từng bước trở thành nghĩa vụ pháp lý rõ ràng. Dự thảo Luật TMĐT đang đặt ra nhiều quy định về trách nhiệm liên đới, cơ chế bồi thường trước và điều kiện đối với nền tảng nước ngoài.
Trước hết, các nền tảng TMĐT dù kinh doanh trực tiếp hay trung gian đều phải tuân thủ pháp luật về bảo vệ người tiêu dùng khi cung cấp hàng hóa, dịch vụ. Đặc biệt, nếu nền tảng trung gian cung cấp thông tin sản phẩm tới người tiêu dùng, họ được coi là bên thứ ba và sẽ liên đới bồi thường nếu người mua bị thiệt hại do vi phạm pháp luật từ người bán. Điều này đồng nghĩa với việc, nền tảng không thể "vô can" khi xảy ra rủi ro, đặc biệt nếu chưa thực hiện đầy đủ trách nhiệm như xác minh người bán hay kiểm duyệt thông tin.
Tại khoản 2 Điều 41 của Dự thảo Luật quy định cơ chế bồi thường trước. Theo đó, người tiêu dùng có thể yêu cầu nền tảng TMĐT bồi thường trước trong trường hợp xảy ra thiệt hại. Sau khi bồi thường, nền tảng có quyền thu lại khoản tiền từ người bán. Điều này giúp người mua không phải mất thời gian theo đuổi quá trình tranh chấp, trong khi vẫn được bảo vệ quyền lợi ngay lập tức.
Cơ chế này được hậu thuẫn bằng quỹ tiền ký gửi, được thiết lập trên cơ sở thỏa thuận giữa nền tảng và người bán. Quỹ này sẽ là nguồn dự phòng giúp nền tảng thực hiện trách nhiệm tài chính khi cần thiết. Với cơ chế “bồi thường trước, truy thu sau”, người tiêu dùng được bảo vệ nhanh chóng, minh bạch, còn nền tảng cũng được luật hóa vai trò bảo lãnh uy tín cho toàn bộ hệ sinh thái TMĐT mà mình vận hành.
Đối với nền tảng nước ngoài không hiện diện tại Việt Nam, Dự thảo Luật yêu cầu chỉ định hoặc thành lập một pháp nhân đại diện có đủ năng lực tài chính và nhân sự. Pháp nhân này bắt buộc phải ký quỹ tại ngân hàng thương mại Việt Nam tối thiểu 5 tỷ đồng với nền tảng trực tiếp, 10 tỷ đồng với nền tảng trung gian, mạng xã hội có chức năng TMĐT hoặc nền tảng tích hợp đa dịch vụ. Đồng thời, pháp nhân ủy quyền phải có cán bộ chuyên trách tiếp nhận và xử lý tranh chấp và chịu trách nhiệm liên đới nếu không thực hiện đúng quy định.
Tuy nhiên, một số doanh nghiệp cho rằng cần làm rõ và điều chỉnh để đảm bảo tính công bằng. Đại diện nền tảng TMĐT Shopee đề nghị áp dụng đánh giá từ Bộ Công an đối với nền tảng xuyên biên giới, tương tự như với các nền tảng trong nước, nhằm đảm bảo cạnh tranh lành mạnh. Ngoài ra, việc cho phép nhiều pháp nhân đại diện một nền tảng cũng có thể gây rủi ro về trách nhiệm pháp lý, vì vậy Shopee kiến nghị chỉ nên cho phép một pháp nhân duy nhất nhận ủy quyền.
Hiệp hội TMĐT Việt Nam (VECOM) cũng đóng góp ý kiến về việc làm rõ ranh giới giữa nền tảng trung gian và nền tảng tích hợp đa dịch vụ, tránh chồng chéo khái niệm. Đồng thời, hiệp hội đề xuất chuyển từ cơ chế “tiền kiểm” sang “hậu kiểm” trong kiểm duyệt nội dung do người bán đăng tải, nhằm giảm áp lực thủ tục cho doanh nghiệp mà vẫn đảm bảo an toàn cho người tiêu dùng.
Quyền rút lỗi giao dịch - cơ chế mới bảo vệ người tiêu dùng
Trong môi trường giao dịch tự động, sai sót kỹ thuật hoặc lỗi nhập liệu là điều không thể tránh khỏi. Dự thảo Luật TMĐT đang được xây dựng đã dự liệu điều này thông qua Điều 10 về “lỗi nhập thông tin trong chứng từ điện tử” và thiết lập quyền rút lỗi giao dịch cho người dùng trong những tình huống cụ thể.
Cụ thể, nếu người dùng gửi thông tin sai trong chứng từ điện tử khi giao dịch với hệ thống tự động mà hệ thống đó không cho phép sửa lỗi, họ hoặc tổ chức mà họ đại diện có quyền rút bỏ phần chứng từ có lỗi. Quy định này là bước tiến quan trọng, vì trong thực tế, nhiều giao dịch được thực hiện mà không có bước xác minh lại, đặc biệt với hệ thống tự động, giao dịch có thể được thiết lập tức thì ngay sau khi nhấn nút.
Tuy nhiên, quyền rút lỗi không phải là một “giấy thông hành” vô điều kiện cho người dùng. Để được áp dụng cơ chế này, người dùng buộc phải đáp ứng đồng thời hai điều kiện bắt buộc. Trước hết, lỗi phát sinh trong chứng từ điện tử cần được thông báo ngay lập tức cho bên còn lại để đảm bảo tính minh bạch và kịp thời xử lý. Bên cạnh đó, người dùng phải chứng minh rằng mình chưa hưởng bất kỳ lợi ích nào từ giao dịch, bao gồm việc chưa nhận sản phẩm, dịch vụ hoặc bất kỳ giá trị vật chất nào liên quan.
Điều này bảo đảm rằng quyền rút lỗi chỉ được sử dụng trong các tình huống vô tình và thiện chí, tránh bị lạm dụng để trì hoãn hoặc vô hiệu hóa giao dịch sau khi đã nhận được lợi ích.
Bên cạnh đó, quy định cũng nêu rõ rằng việc rút lỗi không loại trừ trách nhiệm xử lý các hậu quả pháp lý nếu phát sinh từ lỗi ngoài phạm vi điều chỉnh. Tức là, người dùng rút lỗi vẫn có thể phải bồi thường nếu hành vi rút lỗi dẫn tới thiệt hại nghiêm trọng cho bên kia.
Về lâu dài, quy định này không chỉ bảo vệ người dùng mà còn gợi mở yêu cầu cải tiến hệ thống TMĐT. Điều 14 của Dự thảo yêu cầu các nền tảng TMĐT cần cung cấp chức năng rà soát, bổ sung, sửa đổi và xác nhận nội dung giao dịch trước khi hoàn tất hợp đồng. Đây là động lực quan trọng thúc đẩy các nền tảng nâng cấp giao diện, bổ sung tính năng kiểm tra, giúp giảm số lượng lỗi kỹ thuật từ gốc, mang lại lợi ích lâu dài cho cả người mua và người bán.
Với việc quy định cơ chế bồi thường trước và quyền rút lỗi giao dịch tự động, Dự thảo Luật TMĐT đã thể hiện một tầm nhìn pháp lý hiện đại, linh hoạt và nhân văn. Hai cơ chế này không chỉ tăng cường bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, mà còn buộc các nền tảng TMĐT trong và ngoài nước phải nâng cao trách nhiệm, cải tiến công nghệ và hành xử minh bạch hơn.
Bên cạnh đó, các ý kiến đóng góp từ doanh nghiệp, hiệp hội cho thấy nhu cầu thực tiễn về sự công bằng, khả thi và hiệu lực trong thi hành luật. Việc Bộ Công Thương lắng nghe và tiếp thu những đề xuất này sẽ là tiền đề quan trọng để hoàn thiện một khung pháp lý đủ chặt chẽ để quản lý, và đủ linh hoạt để thúc đẩy phát triển.
TMĐT không chỉ là xu hướng, mà là cấu phần cốt lõi của nền kinh tế số Việt Nam trong tương lai. Việc bảo vệ người tiêu dùng một cách chủ động, từ gốc rễ như tinh thần Dự thảo chính là cách để tạo dựng niềm tin, thúc đẩy đổi mới và xây dựng một thị trường số lành mạnh, công bằng cho tất cả các bên tham gia.
