Từ sản xuất nhỏ lẻ đến tiêu chuẩn quốc tế: Thách thức nâng tầm chất lượng hàng Việt

Theo dõi KT&TD trên

Trong khi các tập đoàn lớn đã bước đầu tiếp cận được với chuỗi giá trị toàn cầu, thì hàng triệu cơ sở sản xuất nhỏ lẻ vẫn đang vật lộn với những rào cản về công nghệ, vốn và trình độ quản lý.

Sản xuất nhỏ lẻ từ lâu đã là nét đặc trưng của nền kinh tế Việt Nam, phản ánh truyền thống làng nghề với lịch sử hàng trăm năm. Từ làng gốm Bát Tràng, làng lụa Vạn Phúc đến các cơ sở gia công cơ khí, chế biến thực phẩm rải rác khắp cả nước, những cơ sở sản xuất này đã tạo việc làm cho hàng triệu lao động và góp phần quan trọng vào GDP quốc gia. Tuy nhiên, mô hình sản xuất này mang trong mình những hạn chế vốn có khiến việc nâng cao chất lượng trở nên vô cùng khó khăn.

Quy mô nhỏ lẻ dẫn đến năng lực đầu tư hạn chế. Hầu hết các cơ sở sản xuất nhỏ không có đủ nguồn lực để mua sắm máy móc hiện đại, áp dụng công nghệ mới hay thuê chuyên gia tư vấn chất lượng. Họ sản xuất theo kinh nghiệm tích lũy qua nhiều đời, theo phương pháp thủ công hoặc bán thủ công, khó có thể đảm bảo tính đồng nhất của sản phẩm. Mỗi lô hàng có thể khác nhau về chất lượng, khiến việc xây dựng thương hiệu và thâm nhập thị trường xuất khẩu gặp nhiều khó khăn.

Hơn nữa, tư duy sản xuất truyền thống vẫn còn nặng nề trong nhiều cơ sở. Khái niệm về quản lý chất lượng, về tiêu chuẩn hóa quy trình, về truy xuất nguồn gốc còn xa lạ với phần đông chủ cơ sở. Họ thường sản xuất theo đơn hàng ngắn hạn, thiếu định hướng dài hạn về xây dựng thương hiệu và phát triển bền vững. Áp lực cạnh tranh về giá trong nước cũng khiến nhiều cơ sở phải cắt giảm chi phí, đôi khi là hy sinh chất lượng, để duy trì hoạt động.

Tiêu chuẩn quốc tế không chỉ đơn thuần là những con số kỹ thuật khô khan mà là cả một hệ thống quản lý toàn diện từ khâu đầu vào đến sản phẩm cuối cùng. Các yêu cầu về an toàn thực phẩm như HACCP, GlobalGAP, về quản lý chất lượng như ISO 9001, về trách nhiệm xã hội như SA 8000 đều đòi hỏi một cách tiếp cận có hệ thống mà các cơ sở sản xuất nhỏ lẻ khó có thể đáp ứng. Khoảng cách này không chỉ là về công nghệ mà còn về tư duy, về văn hóa quản lý và về năng lực tổ chức.

Một trong những rào cản lớn nhất là chi phí chứng nhận. Việc xin chứng nhận các tiêu chuẩn quốc tế thường tốn kém cả về thời gian lẫn tiền bạc, từ việc cải tạo cơ sở vật chất, đào tạo nhân viên, xây dựng hệ thống tài liệu đến chi phí kiểm định và chứng nhận hàng năm. Với các doanh nghiệp nhỏ vốn đã hoạt động ở biên lợi nhuận thấp, đây là gánh nặng khó có thể gánh vác. Nhiều chủ cơ sở đã từ bỏ ý định tiếp cận thị trường xuất khẩu chỉ vì không thể đáp ứng được các yêu cầu về chứng nhận này.

Thách thức còn đến từ việc thiếu thông tin và kiến thức. Nhiều chủ doanh nghiệp nhỏ không biết rõ về các tiêu chuẩn quốc tế, không biết bắt đầu từ đâu và làm như thế nào để đạt được chúng. Các nguồn thông tin về tiêu chuẩn thường được viết bằng tiếng nước ngoài, sử dụng thuật ngữ kỹ thuật phức tạp, khiến việc tiếp cận trở nên khó khăn hơn. Hệ thống tư vấn và hỗ trợ doanh nghiệp tuy đã có nhiều cải thiện nhưng vẫn chưa thực sự đi sâu và đủ sức để phủ sóng đến hàng triệu cơ sở sản xuất nhỏ lẻ trên toàn quốc.

Thị trường trong nước đang đặt các doanh nghiệp vào một nghịch lý khó giải. Một mặt, người tiêu dùng Việt Nam ngày càng có xu hướng ưa chuộng hàng ngoại, tin tưởng vào chất lượng của các thương hiệu quốc tế. Mặt khác, khi mua hàng Việt, họ lại có xu hướng ưu tiên giá rẻ hơn là chất lượng. Điều này tạo ra áp lực cạnh tranh dữ dội về giá trong nội địa, khiến nhiều doanh nghiệp không có động lực hoặc không đủ nguồn lực để đầu tư nâng cao chất lượng.

Cạnh tranh không lành mạnh còn làm xói mòn uy tín của hàng Việt. Khi một số cơ sở sản xuất hàng kém chất lượng, giả mạo xuất xứ hoặc vi phạm an toàn vệ sinh thực phẩm, cả ngành hàng bị ảnh hưởng. Hình ảnh "hàng Việt Nam chất lượng cao" khó có thể được xây dựng khi vẫn còn tồn tại những sản phẩm kém chất lượng trên thị trường. Sự thiếu tin tưởng này không chỉ ảnh hưởng trong nước mà còn lan ra thị trường quốc tế, khiến hàng Việt bị nhìn nhận với sự hoài nghi.

Thêm vào đó, chuỗi cung ứng phân tán và thiếu liên kết khiến việc kiểm soát chất lượng trở nên phức tạp. Nhiều sản phẩm trải qua nhiều khâu trung gian từ nguyên liệu đến thành phẩm, mỗi khâu do một cơ sở nhỏ đảm nhiệm, không có sự phối hợp chặt chẽ. Điều này dẫn đến tình trạng nguyên liệu đầu vào không rõ nguồn gốc, quy trình sản xuất không được kiểm soát, sản phẩm cuối cùng khó đảm bảo chất lượng đồng đều. Việc xây dựng chuỗi giá trị bền vững, có khả năng truy xuất nguồn gốc trở thành thách thức lớn.

Chuyển đổi từ sản xuất nhỏ lẻ sang sản xuất đạt tiêu chuẩn quốc tế đòi hỏi một quá trình dài và khó khăn. Đầu tiên là việc thay đổi tư duy của chủ doanh nghiệp. Nhiều người vẫn còn quan niệm rằng chất lượng là chi phí bổ sung, chứ không phải là đầu tư sinh lời. Họ chưa nhìn thấy lợi ích dài hạn của việc nâng cao chất lượng, chưa hiểu rằng thị trường toàn cầu sẵn sàng trả giá cao hơn cho sản phẩm chất lượng. Việc thay đổi tư duy này không thể thực hiện trong một sớm một chiều mà cần có sự giáo dục, tuyên truyền và những minh chứng thực tế về thành công.

Nâng cấp công nghệ là một thách thức lớn khác. Với nguồn vốn hạn chế, các doanh nghiệp nhỏ khó có thể đầu tư mạnh vào máy móc hiện đại. Ngay cả khi có vốn, việc lựa chọn công nghệ phù hợp, vận hành và bảo trì cũng đòi hỏi năng lực kỹ thuật mà nhiều cơ sở không có. Các chương trình hỗ trợ của Nhà nước về tài chính và công nghệ tuy đã có nhưng vẫn chưa đủ mạnh và chưa tiếp cận được rộng rãi. Nhiều doanh nghiệp không biết đến sự tồn tại của các chương trình này hoặc thủ tục tiếp cận quá phức tạp.

Đào tạo nguồn nhân lực cũng là một thách thức không kém. Lao động trong các cơ sở sản xuất nhỏ phần lớn chưa qua đào tạo chính quy, làm việc theo kinh nghiệm và thói quen. Việc thay đổi thói quen làm việc, áp dụng quy trình sản xuất chuẩn hóa đòi hỏi thời gian và sự kiên trì. Hơn nữa, nhiều doanh nghiệp ngại đầu tư vào đào tạo vì lo lắng nhân viên sẽ rời đi sau khi được nâng cao trình độ. Tâm lý này tạo ra một vòng luẩn quẩn khiến chất lượng nguồn nhân lực khó có thể được cải thiện.

Nhận thức được những hạn chế của sản xuất đơn lẻ, mô hình liên kết và hợp tác xã đang được xem là một giải pháp khả thi. Khi các cơ sở nhỏ liên kết với nhau, họ có thể chia sẻ chi phí đầu tư vào máy móc, công nghệ chung, cùng nhau xin chứng nhận tiêu chuẩn, xây dựng thương hiệu chung và mở rộng thị trường. Sức mạnh tập thể giúp họ đàm phán tốt hơn với nhà cung cấp nguyên liệu, tiếp cận nguồn vốn dễ dàng hơn và có tiếng nói mạnh hơn trên thị trường.

Tuy nhiên, mô hình liên kết cũng không phải không có thách thức. Văn hóa làm ăn nhỏ lẻ, tự phát đã ăn sâu trong tâm thức nhiều người, khiến việc hợp tác trở nên khó khăn. Nhiều chủ cơ sở lo ngại về việc chia sẻ thông tin, về sự công bằng trong phân phối lợi ích, về việc mất quyền tự chủ khi tham gia vào tổ chức tập thể. Những hợp tác xã thành công thường là những nơi có sự lãnh đạo tốt, có quy chế rõ ràng và minh bạch, có sự tin tưởng lẫn nhau giữa các thành viên.

Kinh nghiệm từ một số mô hình hợp tác thành công cho thấy vai trò quan trọng của doanh nghiệp đầu đàn. Khi có một doanh nghiệp lớn đóng vai trò dẫn dắt, cung cấp công nghệ, đào tạo, hỗ trợ tiêu thụ sản phẩm cho các cơ sở nhỏ vệ tinh, chuỗi giá trị được hình thành chặt chẽ hơn, chất lượng sản phẩm được kiểm soát tốt hơn. Mô hình này không chỉ giúp nâng cao chất lượng mà còn tạo ra sự phát triển bền vững cho cả chuỗi, đảm bảo lợi ích cho tất cả các bên tham gia.

Để các doanh nghiệp nhỏ có thể nâng tầm chất lượng, nhiều chuyên gia kinh tế cho rằng, cần có một hệ sinh thái hỗ trợ toàn diện. Nhà nước cần đóng vai trò tạo lập môi trường pháp lý thuận lợi, đơn giản hóa thủ tục hành chính, tăng cường thanh tra giám sát để loại bỏ hàng giả, hàng kém chất lượng khỏi thị trường. Đồng thời, cần có những chính sách hỗ trợ thiết thực về tài chính, công nghệ, đào tạo dành riêng cho doanh nghiệp nhỏ và vừa.

Các tổ chức trung gian như Hiệp hội ngành hàng, các trung tâm hỗ trợ doanh nghiệp cần đóng vai trò cầu nối, cung cấp thông tin về thị trường, về tiêu chuẩn, tổ chức các khóa đào tạo, hỗ trợ kết nối doanh nghiệp với các chuyên gia tư vấn. Các trường đại học, viện nghiên cứu cần gắn kết chặt chẽ hơn với doanh nghiệp, chuyển giao công nghệ, cung cấp nguồn nhân lực chất lượng cao. Hệ thống ngân hàng cần có những sản phẩm tín dụng phù hợp với nhu cầu của doanh nghiệp nhỏ, đặc biệt là cho vay đầu tư công nghệ, nâng cao chất lượng.

Truyền thông cũng đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao nhận thức của cả người sản xuất lẫn người tiêu dùng. Cần có những chiến dịch truyền thông rộng rãi về tầm quan trọng của chất lượng, về những lợi ích của việc đầu tư vào chất lượng, về những thành công của doanh nghiệp Việt trên trường quốc tế. Đồng thời, cần giáo dục người tiêu dùng về ý thức tiêu dùng có trách nhiệm, khuyến khích họ ưu tiên sản phẩm chất lượng, sẵn sàng trả giá hợp lý cho giá trị thực sự.

Hoàng Nguyễn