Cẩn trọng với “bẫy” AI

Theo dõi KT&TD trên

Khi chiến lược, kế hoạch… đều do máy viết

Chị Trần Thị Uyên, Giám đốc Marketing của một công ty mỹ phẩm có trụ sở tại TP.HCM – từng là người hoạch định chiến lược truyền thông cho các thương hiệu nước ngoài tại thị trường Việt Nam. Nhưng khoảng một năm trở lại đây, kể từ khi công ty đưa vào sử dụng hệ thống AI hỗ trợ marketing, công việc của chị dần bị "tự động hóa".

"AI gợi ý từ kế hoạch nội dung, xác định chân dung khách hàng, thậm chí đề xuất cả thông điệp và kênh truyền thông. Ban đầu tôi nghĩ mình tiết kiệm được thời gian để tập trung cho chiến lược, nhưng càng về sau, tôi lại không còn biết đâu là ý tưởng của mình, đâu là sản phẩm của máy nữa. Tôi bắt đầu ngại tư duy độc lập, vì AI luôn đưa ra phương án ‘nghe có vẻ đúng’", chị Lan chia sẻ.

Điều đáng nói, không chỉ đội ngũ dưới quyền, mà cả chính những người ở vị trí hoạch định – như chị Lan – cũng có nguy cơ đánh mất năng lực tư duy chiến lược khi lệ thuộc AI một cách thụ động.

TS. Trần Quý – Viện trưởng Viện Phát Triển Kinh Tế Số Việt Nam cho rằng: Điều đáng lo ngại nhất hiện nay không phải là AI thông minh hơn con người, mà là con người bắt đầu từ bỏ việc suy nghĩ như một con người.

"Trong hành trình phát triển năng lực trí tuệ, công cụ chưa bao giờ là vấn đề. Cách chúng ta sử dụng công cụ mới quyết định chất lượng tư duy. Khi AI trở thành 'nạng tư duy' thay vì 'kính lúp khai phá', nó không giúp chúng ta đi nhanh hơn mà khiến chúng ta quên cách bước đi độc lập.

Tôi cho rằng, AI sẽ là cuộc cách mạng thực sự nếu nó buộc chúng ta nâng cấp bản thân – biết đặt câu hỏi đúng, biết phân biệt cái thật với cái dễ dãi, và biết giữ nguyên vẹn bản sắc tư duy giữa thời đại tự động hóa. Còn nếu không, chúng ta không bị máy móc thay thế, mà bị chính sự lười tư duy của mình loại bỏ", ông Quý nói.

PGS.TS Trương Cao Dũng trưởng bộ môn Điện tử máy tính, chuyên gia về quản trị chiến lược tại Học viện công nghệ bưu chính viễn thông, nhận định: "AI có thể xử lý dữ liệu vượt trội con người, nhưng chiến lược là thứ gắn liền với trực giác, phản biện và khả năng kết nối đa tầng – điều mà máy chưa thể thay thế."

Ông cảnh báo: "Nếu các tổ chức, đặc biệt là doanh nghiệp vừa và nhỏ, sử dụng AI như một ‘tư vấn chiến lược’ toàn năng mà không có bộ lọc, không có kiểm chứng, thì dần dà, chính đội ngũ lãnh đạo sẽ mất đi bản lĩnh phản biện – một kỹ năng sống còn trong kinh doanh."

Các chuyên gia nhấn mạnh: Đừng hỏi AI tư duy chiến lược thay chúng ta, hãy sử dụng AI như một cộng sự bổ trợ.

Cần xây dựng hệ thống đánh giá trong môi trường ứng dụng AI

Theo ông Dũng, hiện tượng phổ biến hiện nay là nhiều nhà quản trị không còn đặt câu hỏi "vì sao", mà chỉ hỏi "làm gì tiếp theo" – tức hoàn toàn để cho AI dẫn dắt quá trình ra quyết định. Điều này thể hiện sự lệ thuộc công cụ, làm xói mòn bản lĩnh phản biện – thứ vốn là "la bàn" của mọi chiến lược bền vững. Khi AI trở thành "tư duy thay thế" chứ không phải "tư duy bổ trợ", thì chính con người đang dần đánh mất vai trò trung tâm trong việc định hướng tương lai.

"Bởi vì, nói cho đúng ra là "không phải AI khiến con người thụ động mà là cách con người lựa chọn để tránh trở nên thụ động. AI có thể là chất xúc tác để chúng ta nâng cấp tư duy nếu chúng ta đủ tỉnh táo để làm chủ", ông Dũng kết luận.

Một vấn đề đáng chú ý khác, theo các chuyên gia, là khoảng trống chính sách trong quản trị rủi ro từ ứng dụng AI. ThS. Nguyễn Viết Hải (Viện Ứng dụng Công nghệ – Bộ KH&CN) cho biết: Hiện nay, chưa có khung pháp lý cụ thể nào quy định ranh giới sử dụng AI trong các quá trình then chốt như hoạch định chiến lược, ra quyết định điều hành doanh nghiệp. Trong khi đó, sự lệ thuộc công nghệ là có thật, và ngày càng rõ nét.

Theo ông Hải, một phần nguyên nhân là do chính sách còn xem AI như một công nghệ hỗ trợ kỹ thuật, chưa tính đến yếu tố xã hội – tổ chức – con người – mà nó đang dần tác động.

"Nếu không kịp thời xây dựng quy chuẩn đạo đức, hệ thống đánh giá năng lực con người trong môi trường ứng dụng AI, chúng ta sẽ gặp phải khủng hoảng mềm: con người mất đi năng lực cốt lõi nhưng không ai phát hiện, vì tất cả đều đang... làm theo máy," ông Hải nói.

Hợp tác nhưng không lệ thuộc

Sau hơn một năm "thả trôi" vào AI, chị Trần Thị Uyên giờ đây đã quay lại với "bàn tay cầm lái". "Tôi chỉ dùng AI để tổng hợp dữ liệu, gợi ý ý tưởng. Nhưng việc viết chiến lược, đặt vấn đề, phân tích rủi ro, vẫn là tôi và nhóm làm việc trực tiếp cùng nhau. Chiến lược không thể là sản phẩm của công cụ. Nó phải mang linh hồn của người nghĩ ra nó", chị Uyên đúc kết.

Tại Hàn Quốc, năm 2023, Bộ Khoa học và CNTT nước này từng công bố một báo cáo cho thấy 45% các nhà quản trị cấp trung sử dụng AI trong hoạch định chiến dịch marketing nhưng không có cơ chế kiểm chứng nội dung đầu ra. Sau một số vụ việc AI đề xuất chiến dịch phi thực tế hoặc phản cảm, nhiều doanh nghiệp đã phải rà soát lại toàn bộ quy trình.

Tại Mỹ, Hội đồng Trách nhiệm AI đã khuyến nghị các doanh nghiệp phải duy trì bộ phận kiểm tra chéo giữa con người và máy móc, đặc biệt ở các vị trí có tính chiến lược như hoạch định chính sách, quản trị tài chính, marketing và truyền thông. Một số công ty công nghệ lớn như Microsoft, IBM hiện đã áp dụng mô hình "co-pilot": AI chỉ đóng vai trò tham vấn, còn con người là người đưa ra quyết định cuối cùng, có giải trình rõ ràng.

Câu chuyện của chị Uyên là một minh chứng cho nguyên tắc quan trọng trong thời đại công nghệ AI: hợp tác nhưng không lệ thuộc.

Nhấn mạnh, cần có giới hạn không để AI thay thế con người ở vai trò tư duy, nhiều chuyên gia đề xuất: Xây dựng quy định rõ ràng về trách nhiệm của con người khi ra quyết định có yếu tố AI, tránh "đổ lỗi cho máy"; Tích hợp nội dung "tư duy chiến lược trong môi trường AI" vào các chương trình đào tạo lãnh đạo doanh nghiệp, tránh đào tạo "người tiêu dùng của AI"; Xây dựng hệ thống đánh giá tác động xã hội của AI, không chỉ dựa trên hiệu suất kỹ thuật, mà cả khả năng duy trì và phát triển năng lực con người trong tổ chức.

TS. Lê Quỳnh Như, chuyên gia chính sách đổi mới sáng tạo cho rằng: "Chúng ta đang quá tập trung thúc đẩy doanh nghiệp ứng dụng AI để nâng cao năng suất, mà chưa đầu tư tương xứng cho khía cạnh phát triển tư duy con người trong bối cảnh chuyển đổi số. Cần phải song hành cả hai".

Một chuyên gia công nghệ đúc kết: Trong thời đại AI, năng lực tư duy chiến lược không chỉ là lợi thế, mà là điều kiện sống còn để con người không bị lùi lại phía sau. Hợp tác với AI là cần thiết, nhưng vai trò điều phối, phản biện, dẫn dắt vẫn phải là của con người. Nếu không, chúng ta sẽ đi rất nhanh, nhưng không biết mình đang đi đâu.