Bài toán “sở hữu chéo” trong kiểm soát tài chính bền vững: Góc nhìn doanh nghiệp “sân sau” ngân hàng

Theo dõi KT&TD trên

Trong Nghị quyết phiên họp thường kỳ tháng 2/2025 của Chính phủ vừa qua có nêu rõ, ngành ngân hàng cần nâng cao hiệu quả hoạt động thanh tra, kiểm tra, nhất là đối với những đơn vị có dấu hiệu liên kết lợi ích với doanh nghiệp.

Chủ trương, chính sách pháp lý và chỉ đạo của Chính phủ

Theo đó, Chính phủ giao Ngân hàng Nhà nước (NHNN) Việt Nam chủ trì, phối hợp với các cơ quan, địa phương triển khai quyết liệt các giải pháp giảm mặt bằng lãi suất cho vay theo chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ.

NHNN cũng cần chủ động thực hiện điều chỉnh giảm lãi suất điều hành bằng các công cụ thuộc thẩm quyền. Theo dõi, giám sát chặt chẽ hoạt động của các tổ chức tín dụng, việc công bố lãi suất tiền gửi và cho vay; nghiêm cấm, xử lý nghiêm theo pháp luật các ngân hàng thương mại cạnh tranh lãi suất không lành mạnh.

Đáng chú ý, NHNN đẩy mạnh hơn nữa công tác thanh tra, kiểm tra, nhất là các ngân hàng thương mại cổ phần có “sân sau” là các doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp bất động sản.

Chính phủ cũng yêu cầu xem xét bổ sung chỉ tiêu tăng trưởng tín dụng cho các ngân hàng, đơn giản hóa thủ tục vay vốn nhằm thúc đẩy dòng vốn tín dụng vào các lĩnh vực then chốt của nền kinh tế. Bên cạnh đó, cần nghiên cứu và triển khai các gói tín dụng ưu đãi dành cho người dưới 35 tuổi và những đối tượng gặp khó khăn về nhà ở.

Ngày 18/01/2024, Luật Các tổ chức tín dụng (sửa đổi) đã được Quốc hội khóa XV thông qua tại Kỳ họp bất thường lần thứ 5 với nhiều kỳ vọng. Luật Các tổ chức tín dụng năm 2024 đã được ban hành gồm 15 chương, 210 điều, điều chỉnh nhiều vấn đề cốt lõi trong đó có các vấn đề đặt ra nhằm để tích cực ngăn chặn tình trạng sở hữu chéo trong hệ thống ngân hàng diễn ra nhức nhối nhiều năm qua.

Trong đó có nhiều điểm mới: Thứ nhất, Luật Các TCTD năm 2024 cấm bán bảo hiểm không bắt buộc với cung ứng dịch vụ ngân hàng dưới mọi hình thức.

Thứ hai, Luật Các TCTD năm 2024 bổ sung theo hướng mở rộng chủ thể phải cung cấp, công bố và công khai thông tin;

Thứ ba, Luật Các TCTD năm 2024 giảm tỉ lệ sở hữu cổ phần của cổ đông trong các TCTD;

Thứ tư, Luật Các TCTD năm 2024 bổ sung quy định về xét duyệt cấp tín dụng, kiểm tra sử dụng vốn vay, tài sản cho thuê tài chính;

Thứ năm, Luật Các TCTD năm 2024 quy định về can thiệp sớm các TCTD yếu kém. Theo đó, Luật đã bổ sung một chương quy định dành cho việc can thiệp sớm các TCTD. Các quy định được phát triển từ quy định trước đây cùng với việc nghiên cứu, đánh giá thực tiễn áp dụng sau hơn 05 năm (từ năm 2018 đến nay);

Thứ sáu, Luật Các TCTD năm 2024 giảm dần giới hạn cấp tín dụng. Mức tín dụng được quy định sẽ giảm dần qua từng năm, bắt đầu từ năm 2026;

Thứ bảy, Luật Các TCTD năm 2024 bổ sung các quy định về xử lý nợ xấu và tài sản bảo đảm. [1]

Khái niệm sở hữu chéo trong ngân hàng được hiểu là hiện tượng xảy ra khi hai hoặc nhiều ngân hàng tương hỗ sở hữu cổ phần của nhau. Mức độ sở hữu chéo có thể khác nhau, sẽ theo tỷ lệ phần trăm so với vốn điều lệ nhưng phải đảm bảo quy định pháp luật. Sở hữu chéo có thể diễn ra giữa các ngân hàng trong nước, liên doanh, ngân hàng nước ngoài, hoặc giữa các tổ chức tài chính khác.

Cũng theo Luật Các tổ chức tín dụng (sửa đổi), từ ngày 1/7/2024, các ngân hàng phải công bố thông tin về cổ đông nắm từ 1% vốn điều lệ trở lên. Quy định mới kỳ vọng giúp thị trường và cơ quan quản lý có cái nhìn rõ ràng hơn về cơ cấu sở hữu tại các ngân hàng, từ đó đánh giá chính xác rủi ro và tiềm năng của từng nhà băng.

Bên cạnh đó, Luật Các tổ chức tín dụng (sửa đổi) cũng mở rộng khái niệm người có liên quan nắm cổ phần ngân hàng cần công bố công khai, bao gồm cả ông, bà nội; ông, bà ngoại; cô, dì, chú, bác, các cháu, tức là 5 thế hệ.

Góc nhìn thực tiễn

Theo các chuyên gia tài chính, rất cần NHNN có kế hoạch tổ chức thanh tra (cả định kỳ và chế độ đột xuất) đối với những doanh nghiệp bất động sản là cổ đông lớn của các ngân hàng. Có thể thấy, bài học đắt giá như trường hợp của Vạn Thịnh Phát với SCB đã thể hiện rõ vấn đề thâu tóm lợi ích nhóm. Hoạt động này sẽ giúp minh bạch thị trường, sớm ngăn chặn các hành vi thao túng, mà còn củng cố sự ổn định và bền vững của hệ thống tài chính quốc gia.

Trong những năm qua, NHNN công bố tỷ lệ nợ xấu từ khối các doanh nghiệp bất động sản luôn ở mức cao. Thực tế này cho thấy câu chuyện phía sau cần cảnh báo, đó là các mối quan hệ "sân sau" giữa ngân hàng và doanh nghiệp bất động sản có thể dẫn đến các hệ lụy tiêu cực như cho vay dưới chuẩn, thẩm định giá tài sản không khách quan, che giấu thông tin về nợ xấu, và thậm chí là các hành vi lợi ích nhóm. Khi ấy, nạn nhân sẽ là các nhà đầu tư nhỏ lẻ, thị trường bất động sản có nguy cơ bong bóng.

Có thể nói, trong bối cảnh tình hình mới của nền kinh tế, song hành với các loại tài sản, thì bất động sản luôn là tài sản thuộc phân khúc top đầu mà các nhà đầu tư lựa chọn. Chính vì vậy, việc các công ty bất động sản gắn bó mật thiết với ngành ngân hàng là điều tất yếu, không thể tránh khỏi, bởi lãnh đạo các ngân hàng với rất nhiều chủ tịch hội đồng quản trị lại là giới doanh nhân trong bất động sản. Thực tế này yêu cầu cần có chính sách theo kịp, đồng bộ để kiểm soát các hệ lụy, rủi ro về nhóm lợi ích và quyền lực.

Các chính sách thanh kiểm tra và công cụ kiểm soát tài chính là đặc biệt cần thiết. Theo Luật Các tổ chức tín dụng (sửa đổi) thì từ ngày 1/7/2024, các ngân hàng phải công bố thông tin về cổ đông nắm từ 1% vốn điều lệ trở lên. Và trên thực tế, ngay tại thời điểm tháng 7/2024 này, kể cả trước và sau đó, đã có những ngân hàng công bố danh sách cổ đông là doanh nhân, doanh nghiệp sở hữu trên 1% vốn điều lệ ngân hàng.

Trong tháng 7/2024, Ngân hàng Phương Đông (OCB) công bố danh sách 20 cổ đông sở hữu trên 1% vốn điều lệ ngân hàng, trong đó gồm 3 cổ đông ngoại là Aozora Bank (15%), Portal Global Limited (3%) và Pyn Elite Fund (2,4%). 17 cá nhân và doanh nghiệp trong nước còn lại nắm giữ hơn 60% vốn điều lệ.

Với nhóm nhà đầu tư cá nhân, ông Trịnh Văn Tuấn, Chủ tịch OCB cùng người có liên quan, nắm giữ tổng cộng 19,9% vốn điều lệ. Một số cá nhân khác nắm giữ lượng lớn cổ phiếu OCB gồm bà Trịnh Mai Linh, Trịnh Mai Vân, ông Nguyễn Đức Toàn, bà Cao Thị Quế ANh, bà Trịnh Thị Mai Anh, ông Phan Trung.

Về phía tổ chức, ngoài Văn phòng Thành uỷ sở hữu 3,65% vốn, 9 doanh nghiệp đang nắm giữ 31,6% cổ phần Ngân hàng Phương Đông.

Nhóm này gồm Tổng công ty Bến Thành - TNHH MTV (4,96%), Công ty cổ phần đầu tư Bình An House (4,7%), Công ty cổ phần Greenwave Capital (4,4%), Công ty cổ phần Đầu tư HVR (3,85%), Công ty cổ phần Phát triển hạ tầng khu công nghiệp Tây Ninh (3,2%), Công ty cổ phần Năng lượng tái tạo Hve (3,1%), Công ty cổ phần Next Green Capital (2,89%), Công ty cổ phần Đầu tư và Xây lắp điện số (3,26%), Công ty TNHH Đầu tư TQA (1,1%).

Hay một ngân hàng khác là Ngân hàng TMCP Hàng Hải Việt Nam (MSB), có 11 cổ đông sở hữu từ 1% vốn điều lệ trở lên. Trong đó, VNPT là cổ đông chiến lược, hiện nắm gần 121 triệu cổ phiếu MSB, tương đương 6,05% vốn điều lệ. Theo lộ trình đã phê duyệt, đến hết năm 2025, VNPT sẽ thoái vốn tại MSB. Các cổ đông lớn còn lại là 3 doanh nghiệp trong hệ sinh thái ROX Group (trước đây là TNG Holdings) nắm giữ gần 5,4% vốn điều lệ của MSB, bao gồm: Công ty CP ROX Key Holdings nắm 2,43%; Công ty CP Đầu tư và Cho thuê Tài sản TNL: 1,08%; và Công ty CP Đầu tư Xây dựng ROX Cons: 1,87%. Ba doanh nghiệp khác, mỗi doanh nghiệp sở hữu gần 5% vốn điều lệ ngân hàng này gồm: Công ty TNHH Khu nghỉ dưỡng Bãi Dài: 4,96% và Công ty TNHH Thành phố Công nghệ Xanh Hà Nội: 4,97%; Công ty Xây dựng và Kinh doanh Cơ sở Hạ tầng KCN Hà Nội - Đài Tư: 4,98%. Công ty CP Đầu tư Tiến An sở hữu 1,11%; Công ty CP Đầu tư Ricohomes sở hữu 2,64%.

Với khối ngoại, quỹ Buenavista Holdings nắm giữ 2,02% vốn của MSB. Còn phía nhà đầu tư cá nhân, chỉ có ông Nilesh Ratilal Banglorewala nắm giữ 3,32% vốn điều lệ ngân hàng.

Bên cạnh các doanh nghiệp bất động sản, khối ngân hàng còn hấp dẫn nhiều lĩnh vực khác như bảo hiểm, doanh nghiệp bán lẻ, dầu khí, hóa chất, khu công nghiệp… Trong hoạt động bảo hiểm, điển hình như Prudential Việt Nam, doanh nghiệp này sở hữu cổ phần tại 3 ngân hàng (MBB, Vietinbank, ACB)…

Theo Luật sư Trương Thanh Đức, Giám đốc Công ty luật ANVI khuyến nghị, cần công khai tất cả danh sách cổ đông thay vì tỷ lệ sở hữu 1% mới công bố thông tin, vì chỉ có công khai minh bạch thì mới thực sự giám sát được.

Thực tế cho thấy, tỷ lệ sở hữu cổ phần tại các ngân hàng luôn được khống chế rất chặt nhưng vẫn chưa thể ngăn chặn triệt để tình trạng thao túng.

Do đó, các văn bản quy định chi tiết thi hành luật cần được thiết kế để kiểm soát chặt nguồn tiền góp vốn của các cổ đông. Ngoài ra, công tác thanh tra, giám sát cũng cần được tăng cường để bảo đảm quy định được thực thi đúng.

Đã đến lúc, cần bảo đảm bằng các công cụ chế tài minh bạch hơn đối với việc cho các doanh nghiệp "sân sau" vay ưu đãi, tạo ra sự bình đẳng trong tiếp cận vốn, tránh tình trạng bóp méo cạnh tranh, bởi về lâu dài, hệ quả tiêu cực về chất lượng tín dụng của ngân hàng sẽ kéo theo đà suy thoái của thị trường bất động sản.

Nhóm PV Chuyên đề thị trường