Hồn Việt trong mỗi chén trà – Di sản văn hóa vượt thời gian

Theo dõi KT&TD trên

Nếu phải chọn một thức uống có thể gói ghém tinh thần dân tộc, lưu giữ những chứng tích văn hóa sâu xa mà vẫn đủ nhẹ nhàng để len lỏi vào đời sống hằng ngày, thì với người Việt, đó hẳn là trà. Không ồn ào như rượu, chẳng vội vã như cà phê, trà trong văn hóa Việt xưa là một thế giới thu nhỏ, nơi con người soi chiếu chính mình. Ở đó, lễ nghi, triết lý và cảm xúc hòa quyện trong từng chén trà thơm nhẹ nhàng mà mộc mạc, như chính nhịp sống của làng quê và tâm hồn Việt.

Nguồn gốc và quá trình bản địa hóa

Không thể phủ nhận, văn hóa trà Việt chịu ảnh hưởng sâu sắc từ Trung Hoa cổ đại. Trong hơn một nghìn năm Bắc thuộc, người Việt tiếp nhận mô hình trà lễ từ triều đình phương Bắc, nơi trà được xem là biểu tượng của sự thanh tịnh, gắn liền với ba dòng tư tưởng lớn: Nho giáo, Đạo giáo và Phật giáo. Khi ấy, trà không chỉ để giải khát, mà còn là phương tiện biểu đạt tinh thần sống chậm, sống tĩnh, tìm sự quân bình giữa con người và vũ trụ.

Thế nhưng, người Việt không chỉ dừng lại ở việc tiếp thu. Bằng sự tinh tế và óc sáng tạo, họ đã bản địa hóa trà, biến nghi lễ cầu kỳ thành phong cách thưởng trà dung dị, gần gũi hơn với thiên nhiên và nhịp sống thường nhật. Nếu trà Trung Hoa đề cao “trà công”, chú trọng kỹ thuật và hình thức, thì trà Việt hướng tới “trà tâm”, sự lặng lẽ, hòa điệu cùng đời sống. Trà không chỉ để ngắm, mà để sống; không chỉ để thưởng thức hương vị, mà còn để kết nối con người với nhau và với đất trời.

Người Việt cũng không cần đến những phòng trà biệt lập hay bộ dụng cụ cầu kỳ như người Nhật. Một ấm tích bằng đất nung, vài chén nhỏ, đặt giữa gian nhà gỗ bên mâm cau trầu, tiếng chim đầu hồi ríu rít, thế là đã đủ để tạo nên một không gian thưởng trà đầy thi vị.

Trà trong đời sống người Việt xưa

Văn hóa trà Việt có thể chia thành hai nhánh chính: trà cung đình và trà dân gian. Trà cung đình, qua những ghi chép thời Lê – Nguyễn, gắn với yến tiệc, lễ ngoại giao và các nghi thức tế tự quan trọng. Đây là thứ trà thượng hạng, thường được chọn lọc kỹ lưỡng và pha chế công phu, đôi khi kết hợp cùng các dược liệu quý để vừa thưởng thức, vừa bồi bổ sức khỏe.

Ngược lại, trà dân gian thấm sâu vào từng hơi thở của đời sống làng quê. Buổi sáng, nồi nước chè xanh nấu cùng lá vối mở đầu ngày mới. Trưa hè, chén trà xanh đặc quánh được rót mời nhau dưới bóng tre, như lời chào mộc mạc nhưng nồng hậu. Đêm đông, bên bếp than hồng, cả nhà quây quần bên ấm trà mạn, kể nhau nghe chuyện đồng áng, chuyện xóm làng.

Trong mạch sống ấy, ấm trà không chỉ là vật dụng, mà là “nhân chứng” của bao lời ăn tiếng nói, nơi truyền nối giá trị gia đình, tôn ti trật tự và tình làng nghĩa xóm. Đặc biệt, người Việt đã nâng thưởng trà lên tầm nghệ thuật qua truyền thống ướp hương. Trà sen Hồ Tây, chẳng hạn, được ướp bằng cách cho cánh sen và trà khô hòa quyện qua nhiều đêm sương, chắt lọc tinh túy đất trời. Tương tự, trà lài, trà sói, trà cúc ở mỗi vùng lại có kỹ thuật ướp riêng, phản ánh gu thẩm mỹ và khí chất địa phương.

Nét giao thoa và bản sắc riêng

So với trà đạo Nhật Bản, nơi mọi chi tiết đều tuân thủ nguyên tắc “hòa – kính – thanh – tịch” và diễn ra trong không gian tách biệt, trà Việt không bị bó buộc bởi nghi thức nghiêm ngặt. Trà gắn bó với mái hiên, sân đình, bờ ruộng, nơi người uống cảm nhận nhịp sống chậm rãi và sự giao hòa với thiên nhiên.

So với Trung Hoa, nơi trà được trình diễn như một nghệ thuật với nhiều tầng lớp kỹ thuật, trà Việt giản dị hơn. Nước mưa trong, ấm đất nung, vài nắm trà khô là đã đủ để khởi đầu một câu chuyện. So với phương Tây, nơi trà chiều Anh quốc mang tính xã giao, trà Việt lại hướng nội: uống để ngẫm, để lặng nghe, để tìm sự an yên.

Thăng trầm và hồi sinh

Bước sang thế kỷ XX, những biến động chính trị, chiến tranh và làn sóng hiện đại hóa đã khiến văn hóa trà truyền thống bị lu mờ. Cà phê, rượu và nước ngọt công nghiệp tràn vào, đưa trà lui về vai trò tiếp đãi khách quý hoặc trở thành sản phẩm thương mại đơn thuần.

Thế nhưng, từ đầu thế kỷ XXI, một làn sóng hồi sinh văn hóa trà Việt đã lan tỏa. Nhiều nghệ nhân, nhà nghiên cứu và cộng đồng yêu trà đã cùng nhau phục dựng cách pha chế cổ truyền, khôi phục các giống trà quý. Những cái tên như Shan Tuyết Hà Giang, búp trắng như tuyết, vị đậm và hậu ngọt sâu; Shan Tuyết Suối Giàng, thanh khiết như hơi sương trên độ cao 1.300 mét; Shan Tuyết Tà Xùa, mạnh mẽ, nồng nàn, thấm đẫm hương núi rừng Tây Bắc; Shan Tuyết Phìn Hồ, dày hương, hậu vị sâu, lưu giữ bí quyết chế biến của người Dao đỏ; hay chè xanh Khe Cốc, dịu dàng, tinh tế, đậm phong vị trung du… đã trở lại, trở thành niềm tự hào và minh chứng cho sức sống của di sản trà Việt.

Mỗi chén trà hôm nay, vì thế, không chỉ là hương vị, mà còn là một lát cắt hương sắc của đất nước đậm đà, tinh tế và bền bỉ như chính con người nơi đây.

Giá trị văn hóa cần được tôn vinh

Nhà nghiên cứu Trịnh Quang Dũng từng viết: “Văn hoá trà của người Việt là văn hoá hoà giải và hoà ái. Nó lắng sâu, không phô diễn, nhưng thấm lâu như mưa phùn xứ Bắc.” Hồi sinh văn hóa trà, vì vậy, không chỉ là khôi phục một thói quen ẩm thực, mà còn là khơi lại một nếp sống và chiều sâu văn hóa từng là linh hồn của cộng đồng.

Văn hóa uống trà của người Việt xưa không phô trương như một nghệ thuật trình diễn, không khô khan như một triết học hàn lâm, cũng chẳng phải biểu tượng xa hoa dành riêng cho giới thượng lưu. Nó dung dị, mộc mạc, nhưng ẩn chứa triết lý sống hòa hợp, bình yên. Và dù có lúc bị lấn át, văn hóa trà Việt vẫn như mạch suối ngầm, bền bỉ nuôi dưỡng căn cốt dân tộc.

Giữa nhịp sống hiện đại đầy hối hả, khi con người khao khát tìm về giá trị lắng dịu, văn hóa trà, với vẻ đẹp mềm mại và bản sắc riêng, xứng đáng được tôn vinh như một phần không thể thiếu trong di sản tinh thần Việt Nam.

Mỗi chén trà Việt không chỉ là một trải nghiệm vị giác. Đó là một cánh cửa mở ra cả một thế giới nơi lịch sử, văn hóa và tâm hồn Việt hòa quyện. Trà không chỉ để thưởng thức, mà còn để chúng ta sống lại những lớp văn hóa đã thấm sâu trong đất trời, trong con người và trong dòng chảy bất tận của thời gian. Và chính vì thế, “hồn Việt” sẽ mãi ngân vang trong từng chén trà, như một di sản không bao giờ phai nhạt.