Khí hậu cực đoan khiến mưa lũ tăng: Đồng bộ các giải pháp ứng phó

Theo dõi KT&TD trên

Trong thời gian qua, Việt Nam đã hứng chịu nhiều cơn bão như Matmo, Ragasa, Bualoi, Fengshen, gây thiệt hại lớn cả về người và của.

Đáng chú ý, nhiều kỷ lục về mưa lũ đã bị phá vỡ. Ví dụ như về mưa, hoàn lưu sau bão Fengshen kết hợp cùng không khí lạnh, đới gió đông và địa hình chắn gió đã khiến Trung Trung Bộ mưa lớn diện rộng. Trong đó, trạm Nam Đông (TP Huế) ngày 27/10 mưa 968 mm, cao hơn năm 2007 khoảng 260 mm. Đặc biệt, đỉnh Bạch Mã ghi nhận lượng mưa một ngày (từ 19h ngày 26 đến 19h ngày 27/10) là 1.739 mm, gần bằng lượng mưa trung bình năm trên toàn lãnh thổ Việt Nam (1.400-2.400 mm). Đây cũng là lượng mưa này lớn nhất từ trước đến nay ở Việt Nam và lớn thứ hai thế giới, chỉ sau lượng mưa 1.825 mm ở một trạm quan trắc của Pháp tại Ấn Độ Dương vào tháng 1/1966.

Còn tại miền Bắc, tổng lượng mưa do hoàn lưu bão Matmo tại trạm Thái Nguyên 573 mm, cao hơn năm 1964 với 363 mm; trạm Bắc Giang (Bắc Ninh) 566 mm, cao hơn năm 1981 là 274 mm; Đình Lập (Lạng Sơn) 441 mm, cao hơn năm 2011 khoảng 180 mm. Cao Bằng xác lập hai kỷ lục, trạm Nguyên Bình mưa 207 mm, cao hơn năm 2000 khoảng 33 mm; trạm Cao Bằng mưa 122 mm, cao hơn năm 1978 hơn 40 mm. Lạng Sơn mưa ở Bắc Sơn 179 mm, cao hơn gần 80 mm so với năm 1987; Hữu Lũng mưa 149 mm, cao hơn năm 1990 khoảng 39 mm.

Theo Tiến sĩ Trương Bá Kiên, Phó giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Khí tượng Khí hậu, cho rằng tháng 10 mưa vượt xa trung bình nhiều năm do sự phối hợp bất lợi giữa nhiều hình thế thời tiết quy mô lớn trong bối cảnh ENSO (hiện tượng tương tác giữa nước biển và khí quyển ở Thái Bình Dương, làm thay đổi thời tiết toàn cầu theo chu kỳ), gió mùa và biến đổi khí hậu cùng tác động.

Báo cáo Đánh giá lần thứ sáu của Ủy ban Liên chính phủ về Biến đổi Khí hậu (IPCC) khẳng định xác suất các sự kiện tổ hợp khí hậu cực đoan đã tăng do tác động của con người và sẽ tiếp tục tăng khi Trái đất ấm hơn.

Các tổ hợp khí hậu cực đoan có thể gồm mưa cực lớn trùng với triều cường hay gió bão, hoặc nắng nóng đi kèm hạn hán, những kịch bản vượt quá kinh nghiệm quan trắc quá khứ. Với mức ấm lên cao hơn, các sự kiện hiếm trong quá khứ sẽ xảy ra dày hơn và dữ dội hơn.

Bối cảnh nền của xu thế này là một hành tinh nóng hơn và đại dương tích tụ nhiệt kỷ lục. Tổ chức Khí tượng Thế giới (WMO) cho biết năm 2024 là năm nóng nhất trong 175 năm quan trắc, đi cùng mực nước biển dâng và nhiệt đại dương cao chưa từng có—những yếu tố làm nặng thêm rủi ro mưa lớn, nước dâng do bão, xói lở và ngập ven bờ. Khi nền khí hậu ấm lên, không khí giữ được nhiều hơi nước hơn (khoảng 7% cho mỗi 1°C), khiến các trận mưa cực đoan có biên độ lớn hơn và dễ phá vỡ kỷ lục địa phương.

Năm 2024, nhiệt độ trung bình châu Á cao hơn chuẩn 1991–2020 khoảng 1,04°C; các đợt mưa cực đoan, bão mạnh và nước dâng ven biển xuất hiện dày đặc hơn, tạo áp lực lớn lên hạ tầng, nông nghiệp và sinh kế. Điều này đặc biệt đáng lưu ý với các quốc gia gió mùa như Việt Nam, nơi chế độ mưa phụ thuộc mạnh vào hoàn lưu mùa và nhiễu động nhiệt đới.

Vai trò của ENSO trong bức tranh tổ hợp năm nay cũng đáng chú ý. Theo Trung tâm Dự báo Khí hậu Mỹ (NOAA CPC), từ tháng 10/2025, La Niña đã hiện diện và có khả năng duy trì qua mùa đông 2025–2026, trước khi trở về trạng thái trung tính vào đầu năm 2026. La Niña thường đi kèm sự thay đổi quỹ đạo và cường độ nhiễu động nhiệt đới, và ở Đông Nam Á, nhiều nghiên cứu ghi nhận xu hướng mưa gia tăng theo mùa ở một số khu vực.

Tổ hợp này còn cộng hưởng bởi không khí lạnh tràn xuống gặp dải hội tụ nhiệt đới, trên cao có gió Đông ẩm duy trì. Điều này đã khiến miền Trung hứng mưa dồn dập nhiều ngày, lũ sông lên nhanh.

Ngoài ra, phát thải khí nhà kính tiếp tục leo thang càng nhấn mạnh yêu cầu chuẩn bị cho các kịch bản xấu. Tổ chức Khí tượng Thế giới (WMO công bố nồng độ CO₂ năm 2024 tăng thêm khoảng 3,5 phần triệu so với 2023, mức tăng nhanh nhất kể từ khi quan trắc, kèm các mức kỷ lục của CH₄ và N₂O. Hệ quả là hiệu ứng nhà kính làm gia tăng xác suất và cường độ cực đoan, từ nắng nóng, hạn hán đến mưa lớn và bão mạnh.

Theo dự báo của Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn Quốc gia, từ nay đến nửa đầu tháng 12/2025, khu vực từ Hà Tĩnh đến Đà Nẵng, Đắk Lắk vẫn còn khả năng xuất hiện nhiều đợt mưa vừa đến rất to. Lượng mưa trung bình cao hơn 10-30% so với nhiều năm, thậm chí có nơi cao hơn gấp rưỡi.

Tháng 12/2025, tổng lượng mưa tại các tỉnh từ Quảng Trị đến Đà Nẵng và phía Đông Quảng Ngãi - Đắk Lắk dự báo đạt 250-580mm, cao hơn 50-150mm so với trung bình nhiều năm. Điều này đồng nghĩa, miền Trung sẽ còn tiếp tục đối mặt với các đợt mưa đặc biệt lớn, gây nguy cơ ngập úng và lũ lụt nghiêm trọng.

Giải thích cho chuỗi hiện tượng cực đoan từ đầu năm 2025 đến nay, PGS.TS Hoàng Phúc Lâm - Phó Giám đốc Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn Quốc gia - cho rằng, yếu tố ENSO (El Nino - La Nina) đóng vai trò quan trọng.

“Từ đầu năm đến nay, Việt Nam nằm trong pha ENSO trung tính, chuyển dần sang La Nina - trạng thái khiến Biển Đông có nhiều bão và áp thấp nhiệt đới hơn trung bình”.

PGS.TS Hoàng Phúc Lâm nhận định: “Sự thay đổi của áp cao cận nhiệt đới là một nguyên nhân khác, khiến các cơn bão lệch hướng và mưa dồn dập hơn. Thông thường, tháng 10 áp cao dịch xuống phía Nam, dẫn bão vào miền Trung. Nhưng năm nay, nó duy trì ở vị trí cao hơn 30 độ vĩ Bắc, khiến bão lệch ra Bắc, đồng thời kéo dài các vùng mưa ở Trung Bộ”.

Để ứng phó với các hiện tượng khí hậu cực đoan, các chuyên gia cho rằng, điều quan trọng trước tiên là phải hoàn thiện chính sách và thể chế. Hệ thống quy định về quản lý tài nguyên nước, phòng chống thiên tai, xâm nhập mặn hay sạt lở cần được rà soát và cập nhật thường xuyên, phù hợp hơn với diễn biến thực tế. Những cơ chế khuyến khích địa phương và doanh nghiệp tham gia các hoạt động giảm phát thải, tiết kiệm năng lượng và phát triển kinh tế xanh cũng phải được triển khai mạnh mẽ, trở thành động lực để toàn xã hội cùng chung tay.

Ngoài ra, cần thiết phải chủ động nâng cấp hệ thống cảnh báo sớm, mở rộng mạng lưới trạm đo mưa tự động tại các vùng núi và ven đô. Cập nhật bản đồ ngập lụt và sạt lở đất đến cấp xã, phục vụ quy hoạch dân cư. Đồng thời tăng cường quản lý hồ chứa, thủy điện để điều tiết xả lũ an toàn, tránh trùng đỉnh lũ tự nhiên.

Ở góc độ hạ tầng, cần tính đến yếu tố đầu tư dài hạn. Hệ thống đê điều, trạm bơm, hồ chứa và các công trình thoát nước cần được nâng cấp và mở rộng, đặc biệt tại các đô thị lớn và những vùng trọng điểm nông nghiệp. Tại những nơi thường xuyên hứng chịu lũ quét, sạt lở, cần có kế hoạch di dời dân cư tới vùng an toàn, đồng thời quy hoạch lại không gian sống để đảm bảo tính bền vững lâu dài.

Và quan trọng hơn cả là sự tham gia của cộng đồng. Người dân cần được trang bị kiến thức và kỹ năng ứng phó thiên tai thông qua các chương trình tuyên truyền, giáo dục rộng khắp. Các tổ chức xã hội, đoàn thể có thể trở thành lực lượng nòng cốt trong việc lan tỏa lối sống xanh, bảo vệ rừng, trồng cây, giám sát và cảnh báo môi trường. Khi cộng đồng trở thành một phần của giải pháp, những chính sách và dự án ứng phó khí hậu mới thực sự phát huy hiệu quả.

Theo PGS.TS Phạm Thị Thanh Ngà, Viện trưởng Viện Khí tượng Thủy văn và Biến đổi khí hậu, Việt Nam đang cập nhật Kịch bản biến đổi khí hậu quốc gia năm 2025 với các mô hình tiên tiến nhất, cho phép mô phỏng chi tiết các hiện tượng cực đoan theo từng vùng. “Việc hành động sớm, mạnh mẽ và có hệ thống chính là yếu tố quyết định để giảm thiểu tác động, bảo vệ cuộc sống của người dân và hướng tới phát triển bền vững”, bà Ngà nhấn mạnh.

Duy Khánh